Edycja 38

Polemika Sztuki

„Sztuka jest żywa póki wyraża myśl niejasną dla niej samej, w materii, która się jej opiera. Żyje o tyle, o ile jest czymś innym niż sztuką, o ile jest przekonaniem i sposobem życia.”
Pascal Gielen

Sztuka poprzez bodźce percepcyjne silnie wpływa na zmianę zachowania i zwyczaje jednostki oraz jej funkcje w społeczności. Odkrywa i kształtuje nowe obszary w kulturze, sens i wartość życia, przyczyniając się do tworzenia alternatywnych sposobów organizacji wspólnoty i jej przestrzeni. Dzieła sztuki przełamują zastane schematy i kanony postrzegania świata. Wbrew ideom awangardy[1] pozostają one w dystansie do otoczenia, do życia. W dziełach 1:1 sztuka wpisuje się w codzienność, zachowując krytyczny stosunek do kultury i społeczeństwa. Poprzez anektowanie nowych przestrzeni sztuka wchodzi w reakcję z innymi dziedzinami aktywności człowieka, tworzy symbiozę myśli. Paradoksalnie, działania nieprzynależące do dziedziny sztuki również takie, które początkowo nie są akceptowane publicznie lub są alternatywą, po jakimś czasie, zazwyczaj stają się afirmowanymi, twórczymi faktami, które tworzą nowe kanony postrzegania i powtórnie definiują znaczenia.

Sztuka jest rodzajem percepcji i estetyki zmysłów, dzięki którym konkretyzują się nowe sposoby wyobrażania. Sztuka jako forma czynnego aktywizmu społecznego pozwala na zaistnienie zdystansowanej myśli krytycznej i jej analizę filozoficzną, pod warunkiem istnienia celu działania. Polemika sztuki polega na „reżyserowaniu rzeczywistości”[2] z zachowaniem dystansu wobec aktualnych myśli.

Konstruowanie podmiotu – Ja – artysta, nie powinno skupiać się wyłącznie na budowaniu kapitału indywidualnego, który jest częścią wolnorynkowego systemu wartości. Jest to istotne w kontekście dziedzin wiedzy humanistycznej, ścisłej i społecznej. Nauka oparta jest na konkretnym systemie metodycznym, który kojarzy sztukę z emocjami, oryginalnością i jednostkowością.

Artysta, jako kolekcjoner zasobów ludzkich, zazwyczaj reprezentuje aktywną, poszukującą zbiorowość, jest współuczestnikiem dyskusji. Istnieje wiele odmian strategii zaangażowanych społecznie np.: relacyjna, recepcyjna, krytyczna, partycypacyjna, kolektywna. Sztuka dialogu, za pomocą tego typu działań artystycznych, uczestniczy w procesie zmian, ujawnia potencjał konfliktu. Wspomaga międzyludzkie relacje, bazując na interakcji. Kształtuje nowe sposoby współdziałania w oparciu o sztukę polityczną, działania propagandowe, design krytyczny i społeczny, natomiast w sztuce użytkowej zaciera granice rozpoznawania definicji dzieła plastycznego a projektowego.

Celem współczesnych działań artystycznych, zaangażowanych w problemy społeczne i kulturowe jest wskazanie alternatywnych możliwości badawczych. Potencjał takich działań łączy się przede wszystkim z krytyką fetyszyzmu towarowego, hamuje również mechanizm wyzysku w kapitalizmie kognitywnym, który jest modelem postfordyzmu, wykorzystującym autentyczność, wyjątkowość, indywidualizm artysty oraz aktywa społeczne jako potencjał do budowania mechanizmów rynkowych i nowej formy kapitalistycznego sytemu. Polemizujący charakter sztuki przyczynia się do kształtowania antywzorców w społeczeństwie, kulturotwórczego poszukiwania sensu funkcji jednostki we wspólnocie. Nieprawidłowości, niedopasowania, dysproporcje, odmienne doświadczenia poznawcze i emocjonalne, będące rodzajem subiektywizacji nieustannie wprowadzającej antywzorce do wzorców kulturowych, stwarzają nową przestrzeń wobec tej, do której przywykliśmy. Ustanawiając antywzorzec sztuka pokazuje nam, że wzorzec ma charakter relatywny. Innymi słowy, każdy antywzorzec może stać się wzorcem sprawiając, że dotychczasowe wzorce zyskują status antywzorców. Według tego poglądu sztuka pozostaje w dialektycznej relacji do kultury, często podważając lub kwestionując obyczaje, tradycje, kanony, przyzwyczajenia.[3]

Sztuka współczesna to socjologiczny pamiętnik, w którym niemal każdy wzorzec może zostać zakwestionowany w kontekście prawzorca i antywzorca, w odniesieniu do różnych dziedzin działalności człowieka. Sztuka żyje o tyle, o ile jest czymś więcej niż sztuką[4], czyli obejmuje szeroki i różnorodny zakres działań. Konfrontuje się z innymi dziedzinami, nie naruszając ich wiarygodności. Homogenizuje postrzegalny świat precyzując nowe paradygmaty wielomedialnej sztuki. Jej transparentność pozwala widzieć warstwy organizacji świata, re-dystrybucje i reinterpretacje. Omawia zagadnienia wizualnej formy poprzez społeczną aktywizację, która jest sposobem wyzwolenia myśli.

Dawniej obrazy dopuszczane były jedynie pod warunkiem, że wypełniały zadanie komunikowania słowa niepiśmiennego, będącego substytutem myśli. Obecnie praktyka artystyczna jest rezultatem teorii twórcy warunkującej zaistnienie dzieła analizowanego i interpretowanego przez ekspertów–specjalistów. W dzisiejszym rozumieniu głęboka interpretacja dzieła związana jest z myśleniem, a nie samym postrzeganiem. Może się wydawać, że to, co jest teraz, nie zawsze wyraża jasną myśl, jednak z biegiem czasu, poprzez polemikę, oddziałuje, aktywuje nowe myśli, poszerza obszar działań w poszukiwaniu innych znaczeń.

Maciej Kurak

[1] Awangarda dążyła do scalania sztuki i życia.
[2] Określenie użyte przez Pawła Althamera w kontekście działań artystycznych. Aktualnie dotyczy sztuki 1:1, która jest działaniem twórczym. Przykładem jest „Teatr niewidzialny” jedna z wielu akcji Augusta Boal’a, gdzie decyzja wejścia w przestrzeń publiczną, w tym wypadku enklawę zarezerwowaną dla bogatej części społeczeństwa do kilkugwiazdkowej restauracji, była prowokacją dyskusji dotyczącej nierówności społecznych. Akcja była na tyle realna, że przypadkowi uczestnicy nie zdawali sobie sprawy, że brali udział w działaniu artystycznym. Najprawdopodobniej wielu z nich do dzisiaj nie zdaje sobie z tego sprawy.
[3] „Koniec kultury – koniec Europy. O fundamentach polityki”, red. Pascal Gielen, wydawnictwo: Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa 2015.
[4] Tamże.